ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ( Akali Phula Singh )

ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ  (1 ਜਨਵਰੀ 1761 - 14 ਮਾਰਚ 1823) ਇੱਕ ਅਕਾਲੀ ਨਿਹੰਗ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਸੀ। ਉਹ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਮਿਸਲ  ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਤ ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਬੁਢਾ ਦਲ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਆਰਮੀ ਵਿਚ ਇਕ ਸੀਨੀਅਰ ਜਰਨੈਲ ਅਤੇ ਫੌਜ ਦੇ ਅਨਿਯਮਿਤ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਫੋਜ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ ਵੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਿਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ  ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦਾ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਉਸਦੀ ਗਿਰਫਤਾਰੀ ਲਈ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਪਰ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਆਪਣੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਲਈ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ। ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋਣ ਤਕ ਉਹ ਕਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿੱਖ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿਚ ਫੌਜ ਦਾ ਜਨਰਲ ਰਿਹਾ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਘਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗਰੀਬਾਂ ਅਤੇ ਬੇਸਹਾਰਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਖੁੱਲਾ ਰਿਹਾ ਉਹ  ਆਪਣੇ ਦਿਆਲੂ ਸੁਭਾ ਲਈ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਕ ਨਿਮਰ ਵਿਲੱਖਣ ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਉੱਚ ਪਾਤਰ ਵਾਲਾ ਵੱਕਾਰੀ ਯੋਧਾ ਸੀ, ਉਹ ਗੁਰਮਤਿ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ 14 ਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਚੱਕ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ. ਉਸਦੀ 14 ਵੀਂ ਪੋਤੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਕੌਰ ਹੈ।

ਜੀਵਨੀ

 

ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 1761 ਵਿਚ ਇਕ ਜਾਟ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ। ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਅਜੇ ਛੋਟਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ, ਬਾਬਾ ਸੰਤ ਸਿੰਘ, ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਮਹੰਤ ਬਲਰਾਮ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਨੈਣਾ ਸਿੰਘ, ਦੇ ਅਧੀਨ ਚਾੜਿਆ ਗਿਆ । ਸ਼ਹੀਦ ਮਿਸਲ ਦੇ ਨੇਤਾ, ਅਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ  ਨਿਹੰਗ ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨੈਣਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ  ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਖਾਲਸੇ ਵਿਚ ਦੀਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇ।

ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਨਿਤਨੇਮ (ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਜੋ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਿੱਖ ਦੁਆਰਾ ਸੁਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ) ਯਾਦ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਉਹ ਉਦੋਂ ਤਕ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ ਜਦ ਤਕ ਉਹ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੇ ਅਕਾਲ ਉਸਤਤਿ, ਸਵੈਯੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ੍ਰੀ ਮੁਖਵਾਕ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ, ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਤਾ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ, ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ, ਪੰਥ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ  ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਗਏ । 

ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਰੋਲ ਮਾਡਲ

 

 

ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਸੀ , ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਕਦਮਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ,ਇੱਕ ਨਿਹੰਗ ਸੰਤ ਸੈਨਿਕ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਉਣ ਲਈ। ਉਹ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਅਕਾਲੀ ਨੈਨਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਥੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਰਸ਼ਲ ਆਰਟ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਨੇੜਿਓਂ ਸਹੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨਾ ਅਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਧਰਮ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾਉਸਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਮਿਸਲ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਚੋਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਅਤੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨਾ ਅਖੀਰ ਤਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਹੋਣ ਤਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ  

 

 

ਅਕਾਲ ਬੁੰਗਾ (ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਜਥੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਬਣ ਗਿਆ। 18 ਵੀ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰਆਤ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ  ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖ ਰਖਾਵ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਣਗਹਿਲੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ 1800 ਵਿਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਤਕਰੀਬਨ 2000 ਨਿਹੰਗਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸਮੂਹ ਉਸ ਕੋਲ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਗੁਰਦੁਵਾਰਿਆਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਓਦੋ ਤੱਕ ਉਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ। ਇਸਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਵਿਖੇ ਕਾਰ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 100,000 ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸਫਾਈ ਕਰਵਾਈ ਜੋ ਕਿ ਲਗਭਗ 2 ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਚੱਲੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ, ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ.ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉੱਚ ਪਾਤਰ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਸੰਗਤ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਹੜਾ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ

 

ਅਕਾਕੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ। ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ, ਮਾਈ ਸੁਖਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਸਿਰਦਾਰਾਂ ਅਧੀਨ, ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਦੁਆਰਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਰਾਜ ਰਿਹਾ। ਸ਼ੁੱਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਇਸਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਲਈ ਮੁਸੀਬਤ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। 1801 ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਗੜ੍ਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੇ ਲੜਾਈ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਲਈ। ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਥੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਿਚ ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਖਾਲੀ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ. ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਲੜਾਈ ਨੇੜੇ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਦੋ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚਾਲੇ ਦਖਲ ਦੇ  ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਪਾਪ ਹੈ  ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਤੋਪਾਂ ਚਲਾਈਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਵੀ ਇੱਕ ਪਾਪ ਹੈ  ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਣਾਈ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਉਹ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀਆ ਤਕਰੀਬਨ 2,000 ਤੋਂ 3,000 ਨਿਹੰਗਾਂ ਜੋੜੀਆਂ ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਫੌਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈਆਂ।  ਹੁਣ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਫੌਜ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੋਣਗੀਆਂ।

ਕਸੂਰ ਦੀ ਲੜਾਈ

 

ਕਸੂਰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨੇੜਿਓਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਰਾਜ ਵਿਚਕਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਪਠਾਨ-ਸਿੱਖ ਲੜਾਈਆਂ ਬਹੁਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਰਾਟ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਖਾਨ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੰਧੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ਉਸਨੇ ਵੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀ ਸੰਧੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ। ਕਸੂਰ ਦਾ ਅਗਲਾ ਨਵਾਬ ਅਤੇ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਪੁੱਤਰ, ਕੁਤਬੂਦੀਨ ਖ਼ਾਨ, ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਟੈਕਸ ਵਸੂਲ ਰਿਹਾ ਸੀ,ਉਸਨੇ ਆਖਿਰਕਾਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਜਹਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਫਰਵਰੀ 1807 ਵਿਚ ਕੁਤਬੂਦੀਨ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਨਵਾਬ, ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿਪਾਹੀ ਕਸੂਰ ਵਿਖੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਜਿਥੇ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੀ। ਅਕਾਲ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਜਥੇ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਸੂਰ ਵਿਚ ਲੜਨ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ, ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਅਤੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਵੀ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ 10 ਫਰਵਰੀ 1807 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਗ਼ਜ਼ੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਦੋ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਜਿੱਤੀਆਂ। ਕੁਤਬੂਦੀਨ ਆਪਣੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਪਰਤਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਸਿੱਖ ਤੋਪਾਂ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਫਾਇਰ ਕੀਤੇ। ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬਾਰੂਦ ਪਾ ਕੇ ਕੰਧ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿਸਾ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ । ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਿਹੰਗਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਜੂਝ ਕੇ ਲੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਕੁਤਬੂਦੀਨ ਨੇ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਰਹਿਮ ਦੀ ਭੀਖ ਮੰਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਾਫ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਮਮਦੋਟ ਵਿਖੇ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਜਗੀਰ ਦਿੱਤੀ। ਕਸੂਰ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਪਸੀ ਪਿਅਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵੱਧ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਇਕ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਫੌਜੀ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬਣ ਗਿਆ।

ਨਿਹੰਗ ਜਥਾ ਹੁਣ ਵੱਡਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲੰਗਰ ਲਈ ਜਗੀਰ ਲਗਵਾਈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਕਾਲੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਕੋਲੋਂ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਮੰਗਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਜਦੋ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੋਜ ਨੂੰ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਬੈਰਕਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਵੀ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸੀ, ਲੈਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਰੁਕ ਗਿਆ।

ਚਾਰਲਸ ਮੈਟਕਾਲਫੇ, ਲਗਭਗ 1820

 

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਿਵਲ ਸੇਵਕ ਚਾਰਲਸ ਮੈਟਲਫ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਸੂਰ ਵਿਖੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਫਰਵਰੀ 1809 ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸੰਧੀ ਉੱਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਜਾਣ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਮੈਟਕਾਲਫ਼ ਪੇਸਟਲੀ ਸੀਮਾ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਕ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਸੰਧੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਮੈਟਕਾਲਫ ਆਪਣੀ ਪਲਾਟੂਨ ਨਾਲ ਆਇਆ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ. ਇਹ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁਹਰਾਮ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਮਨਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਰਸਮ ਨੂੰ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਤਕਰੀਬਨ 100 ਮੁਸਲਮਾਨ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਹਰਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚੀ ਜਿਥੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਜਥਾ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, "ਹਸਨ, ਹੁਸੈਨ, ਅਲੀ" ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗੇ।

ਅਕਾਲ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੋ ਕੀਰਤਨ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਰੌਲਾ ਸੁਣਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਅਕਾਲੀ ਨਿਹੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ,ਜਦੋਂ ਨਿਹੰਗਾਂ ਨੇ ਸ਼ੀਆ ਸਮੂਹ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਟਕਰਾਅ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਿਹੰਗਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੱਗ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਡਿੱਗ ਗਈ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ। ਕੁਝ ਨਿਹੰਗਾਂ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਲੂਸ ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੜਾਈ ਵਾਰੇ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਸਖ਼ਤ ਨਿਹੰਗਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਸਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਈ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੇੜੇ ਰੌਲਾ ਨਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ। ਇਹ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ ਤੇ ਪੂਰਾ ਪਲਟਨ ਮਾਰੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਜੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਰੋਕਣ ਲਈ ਨਾ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੈਂਪ ਵਾਪਸ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਮੈਟਕਾਲਫ਼ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਟਕਾਲਫ਼ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਫੋਜੀ ਕਿਵੇਂ ਮਾਰੇ ਗਏ , ਕਿਉਂਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦੀ ਦਸਤਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਅਣਦੇਖੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰਤਾ ਸੁਲਝ ਗਈ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸੰਧੀ ਲਿਖੀ ਗਈ।

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰੈਜੀਮੈਂਟ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ

 

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸੰਧੀ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਕਪਤਾਨ ਵ੍ਹਾਈਟ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿਚਾਲੇ ਸਰਹੱਦੀ ਰੇਖਾ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ  ਡੇਰਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮਿਲੀ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਰਾਮ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਸਨੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਉੱਥੇ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲਗਭਗ 1799 ਦੇ ਕਰੀਬ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪਾਠ ਦੇ ਪਾਠ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਲਈ ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਥੇ ਉਸਨੇ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣੀ ਕਿ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਸੀ ਜੋ ਨੇੜਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਨਕਸ਼ੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ. ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਪਤਾਨ ਵ੍ਹਾਈਟ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮਾੜਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਿਹੰਗ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਉਂਦੇ ਸਨ।

ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਸੈਂਕੜੇ ਨਿਹੰਗਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੇ ਕੈਂਪ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂ ਸਮਝਾਏ ਬਗ਼ੈਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਫੜ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਟਕਰਾਅ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਲਗਭਗ 150 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹਾਰ ਗਈ ਅਤੇ ਕਮਾਂਡਿੰਗ ਅਧਿਕਾਰੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਰੀ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਈ । ਨਿਹੰਗਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੰਬੂ ਲੁੱਟ ਲਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਪਾੜ ਦਿੱਤੇ. ਕਪਤਾਨ ਵ੍ਹਾਈਟ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ 6 ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ 20 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਹਾਲਾਤ ਵਾਪਰਨ ਦੀ ਖਬਰ ਨਾਭਾ ਦੇ ਰਾਜਾ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਫਿਰ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਲਈ ਵਾਰੰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ।

ਮਹਾਰਾਜ ਲਈ ਸਲਾਹ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨਕਰਨ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ

 

 

ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਰਵਾਇਤੀ ਸਿੱਖ ਦਿੱਖ ਦੀ ਬਾਣੀ (ਭਾਸ਼ਾ) ਅਤੇ ਬਾਣਾ  ਛੱਡ ਹੋਰ ਬਾਹਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕਰੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਅਨੁਸਾਰ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਫੌਜ ਦੀ ਫੌਜੀ ਅਭਿਆਸ ਫ੍ਰੈਂਚ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੈਨਾ ਦਾ ਰਵਾਇਤੀ ਬਾਣਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕਪੜਿਆਂ ਨਾਲ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ।ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਸੰਧੀ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਭੇਜਿਆ ਜਾਵੇ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਫਿਰ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਸ਼ਾਂਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਤਿੱਬਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਦੇਣਗੇ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰਿਆਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਣ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਸਨ ਅਤੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ 52 ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਇਕ ਖਾਲਸਾ ਬਣੇ।

ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰਾ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ। ਦਰਬਾਨ ਪ੍ਰਿੰਸ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿੰਸ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵੀ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।  ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮਿਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕਰ ਲਿਆ ਜਿੱਥੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰਾ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਜਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਅਗਿਆਂ ਨਹੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਡੋਗਰਾਂ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖੀ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਇਸ ਨਿਯਮ ਅਧੀਨ ਰਹਿ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸਿੰਘ। 1814 ਵਿਚ, ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਨਿਹੰਗ ਦੀ ਦੀ ਛੋਨੀ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਛੱਡ ਕੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚੇ, ਜੋ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੂੰ ਇਹ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਵੱਡੇ ਖ਼ਤਰੇ ਵਜੋਂ ਵੇਖਿਆ. ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਮਿਸਲ ਨੇ ਇਥੇ ਇਕ ਡੇਰੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ।

ਕਵਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ

 

1813 ਵਿਚ ਜੀਂਦ ਦੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਕਨਵਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜੀਂਦ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਕੁੰਵਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੇ ਜੀਂਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਉਸ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਡੇਰੇ  ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਦੇਸ਼ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਚਾਉਂਦੇ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਏ ਜਾਂ ਫਿਰ ਯੁੱਧ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।

ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਾਅਦਾ ਤੋੜਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਤਹਿਤ ਖਾਲਸੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਪਾਪ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦਰ ਤੋਂ ਮੋੜਨਾ  ਜੋ ਮਦਦ ਲਈ ਆਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ। 

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਜੱਥੇਦਾਰ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਖ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਡੋਗਰਾਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੇ ਦਰਬਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਵਾਨ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਦੋਂ ਫੌਜ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਲਈ  ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਰਾਮ ਕੁਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਮਹਾਨ ਪਵਿੱਤਰ ਪੁਰਖ' ਤੇ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਨਾਭਾ ਦੇ ਰਾਜਾ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ 'ਤੇ ਹੋਈ। ਜਦੋਂ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆ ਨਾਭਾ ਫੌਜਾਂ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਕਿ ਉਹ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸੋ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਚਾਲ-ਚਲਣ ਤੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕੋਲੋਂ 50 ਘੋੜੇ, ਦੋ ਹਾਥੀ, ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਦੌਲਤ ਮਿਲੀ। ਨਿਹੰਗਾਂ ਦੀ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਨਿਹੰਗ ਛੋਣੀ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਨਵੀਂ ਬਣੀ ਇਮਾਰਤ ਦਿਤੀ ਗਈ , ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ

 

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1802 ਤੋਂ 1818 ਤੱਕ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ। 1805 ਵਿੱਚ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਨ ਸਦੋਜ਼ੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਨੂੰ ਟੈਕਸ ਦੇਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰੰਤੂ ਆਖਰਕਾਰ ਫੌਜੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਕੁਝ ਵੱਖਰੇ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਇਹ ਵਾਪਰਿਆ। 1818 ਦੀ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਨ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਟੈਕਸ ਦੇਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਹਾਦ ਦਾ ਝੰਡਾ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ। ਮੁਲਤਾਨ ਭੇਜਿਆ 25,000 ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਮੋਖਮ ਚੰਦ ਸੈਕੰਡਰੀ ਇੰਚਾਰਜ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਨਿਹੰਗ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ ਭੰਗੀਆਂਵਾਲਾ ਤੋਪ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸੀ।

ਸਿੱਖ ਜਨਵਰੀ 1818 ਵਿਚ ਲੜਾਈ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਉਸ ਸਾਲ ਮਾਰਚ ਤੋਂ ਜੂਨ ਤਕ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ । ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ. ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣਾ ਜਥਾ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਪਰ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਸਹਿਮਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਰਾਮ ਕਰਾਂਗੇ। ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਗਭਗ 13,000 ਫ਼ੌਜਾਂ ਸਨ. ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਖਾਨਗੜ ਅਤੇ ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕਰ ਲਿਆ। ਫਿਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਯੁੱਧ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਜਗੀਰਸ਼ਿਪ ਦੇਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ 'ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਇਆ । ਸਿੱਖ ਭਾਰੀ ਤੋਪਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪਰੰਤੂ ਹਰ ਵਾਰ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਭੰਨ ਤੋੜ ਤੁਰੰਤ ਠੀਕ ਕੀਤੀ ਗਈ. ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਲੜਦੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਆਰਾਮ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲੀ ਕੰਧ ਵਿਚ ਭੰਨ ਕੇ ਪਠਾਨ ਗਾਰਡਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ। ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਦਾ ਜੇਕਾਰਾ ਬੋਲਦਿਆਂ ਦੂਸਰੇ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜੇ। ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੁਣ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।

ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੰਜ ਪੁੱਤਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਬਾਕੀ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਸੁਖੇਰਪੁਰ ਨੇੜੇ 2,400 ਰੁਪਏ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਟੁਕੜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਤਕਰੀਬਨ 1,900 ਫੋਜੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇਣੀ ਪਈ ਅਤੇ 12,000 ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੈਨਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਮੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਜਿੱਤ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੁਣ ਕੋਈ ਵੀ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ. ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਨੇ ਅੱਠ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਸਮਾਰੋਹ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਦਾਨ ਦਿੱਤੀ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੰਨੀ ਸਖਤ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਕਿ ਵਾਪਸੀ ਸਮੇਂ ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਇੰਨਾ ਸੁੱਜ  ਗਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਤਲਵਾਰ ਹੈਂਡਲ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਅੜ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਹੈਂਡਲ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਦੇ ਕੁਝ ਮਾਮੂਲੀ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਿਉਣਾ ਪਿਆ ਪਰ ਉਹ ਜਲਦੀ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ। 

ਅਟਕ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ

 

ਫਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਗੜਬੜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ  ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਅਕਤੂਬਰ 1818 ਵਿਚ ਅਟਕ ਵਿਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਖੁਦ ਵਿਦਰੋਹੀ ਪਠਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਇੱਕ ਪੁਲ ਅਟਕ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈਣ ਲਈ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਥਾ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਜਥੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਬਾਗੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਫਾਇਰਿੰਗ ਰੇਂਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਜੁਗਤ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਫੋਜ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਾਗ਼ੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਰਹੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੰਕਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਸਨ, ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਹਮਲੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਸ਼ਮਨ  ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਫਿਰੋਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਮੰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਖੱਟਕੇ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾਈ ਫ਼ੌਜਾਂ ਅੱਗੇ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਬਾਕੀ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਰ ਆਏ ਅਤੇ ਉਥੇ ਡੇਰਾ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਖੈਰਾਬਾਦ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰਾ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਛੋਟੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ , ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਫਿਰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਵੱਲ ਚਲੀ ਗਈ।

ਕਸ਼ਮੀਰ ਸੂਬੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ

 

 

ਕਸ਼ਮੀਰ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਇਲਾਕਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ  ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ  ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕਦੇ ਸਹੀ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਸੰਨ 1819 ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕ ਪੰਡਿਤ ਬੀਰਬਲ ਧਾਰ  ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਏ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਰਾਜ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਖਰਚਿਆਂ ਲਈ ਕਸ਼ਮੀਰ ਖੇਤਰ ਬਾਰੇ ਦਿਸ਼ਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਗੱਲ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਨਹੀਂ ਸੀ.

ਨਿਹੰਗਾਂ ਨੇ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਮੋਟੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਅਕਾਲੀ ਜਥਾ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਕੇ ਬੈਰਮ ਗੈਲਾ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਹ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲੇ। ਮੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਖਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅੱਗੇ ਅਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਜਬਰਸਤਸਤ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਰਾਜ ਅਧੀਨ ਹੋਣ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜਬਰਦਾਸਤ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਬਾਰੂਦ ਨਾਲ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਉਡਾ ਦਿੱਤੇ।ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਪਠਾਣਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਚੇਨਖਰ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਗਿਰਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਕੰਟਰੋਲ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਕੁਝ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਕੇ ਉਹ ਇਲਾਕਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਆਰਾਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਅਤੇ ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਪੀਰ ਪੰਚਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਲਈ.

ਜਦੋਂ ਪਠਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਫੌਜ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਭਟਕ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਉਂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ. ਘਟਨਾ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਇਕ ਦੂਜੇ' ਤੇ ਫਾਇਰਿੰਗ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਪਠਾਨ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਫਾਇਰਿੰਗ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਚੜ੍ਹਨ 'ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਰਾਤ ਤੱਕ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰਹੀ. ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਪਠਾਣਾਂ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਭੱਜ ਗਏ। ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡੇਰੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪਹਾੜ ਦੀ ਚੋਟੀ ਤੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ  ਨੂੰ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਏ। ਫਿਰ ਅਕਾਲੀਆਂ ਸਰੀਆ ਅਲੀ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਪੀਰ ਪੰਜਾਲ ਰੇਂਜ ਰਸਤੇ ਰਾਹੀਂ ਬਾਕੀ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। 

ਸ਼ੋਪੀਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਸਰੀਆ ਅਲੀ ਦੇ ਕਸਬੇ ਤੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜੱਬਰਦਾਸਟ ਖਾਨ ਨੇ 5,000 ਅਫਗਾਨੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ੋਪੀਆਂ ਦਾ ਰਸਤਾ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਦੀਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਲੜਾਈ ਤੱਕ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ. 29 ਹੜ (ਬਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ) ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖ ਫਿਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਘੇਰਨ  ਲੱਗ ਪਏ। ਅਫ਼ਗਾਨੀ ਲੋਕ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ ਦੀ ਰੈਜੀਮੈਂਟ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ 3 ਤੋਪਾਂ ਲੈ ਲਈਆਂ। ਜਦੋਂ ਫੂਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਫ਼ਗਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਜਥਾ ਸੱਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਬਰਦਾਸਤ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਿਆ ਤਾਂ ਵੀ ਅਫ਼ਗਾਨੀ ਫੌਜ ਅਕਾਲੀ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ ਅਤੇ ਭੱਜ ਗਈ। ਸਾਰੀ ਅਫ਼ਗਾਨੀ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਪੈ ਗਈ ਇਸ ਸਪਲਾਈ ਵਿਚ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਭੰਡਾਰ, ਤੋਪਾਂ, ਤੋਪਖਾਨਾ, ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਅਫ਼ਗਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੇਹਰਦਿਲ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਮੀਰ ਅਕੋਰਸਮਦ ਖ਼ਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਜਬਰਸਸਤ ਖ਼ਾਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਭੱਜਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਸ਼ੇਰਘਰੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨੇੜਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਸੰਨ 1879 ਵਿਚ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਨੂੰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਕਾਲੀ ਫੁੱਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿਖੇ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੁੰਗਾ, ਅਕਾਲੀ ਫੁੱਲਾ ਸਿੰਘ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ, ਇਥੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਸੇਵਾ

 

 

ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਮਿਲੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੂਰੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਦੀਪ ਮਾਲਾ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਬਾਜ਼ਾਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਉੱਥੇ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਏ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਰੁਪਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਫਤ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਗਏ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ, ਜਨਰਲ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ, ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਕਰਕ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚੇ, ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਹਾਥੀਆਂ ਤੇ ਮਹਾਨ ਪਰੇਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਰੁਪਏ ਫਿਰ ਵੰਡੇ ਗਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਰਹੇ, ਪਰ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਗੇ ਅਸੀਂ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉਪਲਬਧ ਰਹਾਂਗੇ।

ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ

 

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1818 ਵਿਚ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਵਜ਼ੀਰ ਫਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਕਤਲ ਸਮੇਂ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਰਹੱਦੀ ਖੁੱਲੀ ਛੁੱਟੀ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਠਾਣਾ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਖੋਹਣ  ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਜੋ ਅਟਕ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਨ  ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਖੈਬਰ ਰਾਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਵਜੋਂ ਪਠਾਣਾ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਖੈਬਰ ਦਰੇ ਰੋਕ ਕੇ ਅਫਗਾਨਾ ਤੇ ਨਕੇਲ ਕਸ ਸਕਦੇ ਹਨ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਉੱਚ ਦਰਜੇ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਜਨਰਲ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਹੋਣਗੇ।

ਸਿਰਦਾਰ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਜ਼ੀਮ ਖ਼ਾਨ, ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਗੋਤ ਦੇ ਮੁਖੀ, ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਸੀ। ਉਹ ਜਲਦੀ ਯੂਸਫਜ਼ਈ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਇਹ ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ  50,000ਰੁਪਏ ਦਾ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ। ਦਰਬੰਦ, ਮਾਨਕੇਰਹ, ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਨ, ਅਤੇ ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ

 

 

1823 ਵਿਚ, ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਅਜ਼ੀਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਸਿਰਦਾਰ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਲਿਆ ਜੋ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਅਧੀਨ ਸੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਅਜ਼ੀਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਹਾਦ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ  ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਜ਼ੀਮ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਲਈ ਤਕਰੀਬਨ 25,000 ਜੇਹਾਦੀ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕੰਵਰ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੀਵਾਨ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਦੇ ਅਧੀਨ 2 ਹਜ਼ਾਰ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਗੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਪਹਿਲੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਅਧੀਨ ਇਕ ਹੋਰ ਫੌਜ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਅਗਲਾ ਮਹਾਰਾਜਾ, ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ, ਸਰਦਾਰ ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ, ਸਰਦਾਰ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਟਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।

ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੇ ਪੁਲ ਰਾਹੀਂ ਅਟਕ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਹਾਂਗੀਰਾ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕਰ ਲਿਆ. ਮੁਹੰਮਦ ਅਜ਼ੀਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰਾ ਨੇੜੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਲਈ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਜੱਬਰ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਗਾਜੀਆਂ ਦੀ ਸੈਨਾ ਭੇਜੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਅਜ਼ੀਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਅਟਕ ਵਿਖੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੇ ਪੁਲ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਫੌਜ ਪਾਰ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਵੇਂ ਪੁਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਜ਼ੀਆਂ ਨੇ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਰ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾਈ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਉਥੇ ਮਿਟਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਰ ਜਾਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਜਾਨੀ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਸਫਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜਹਾਂਗੀਰਾ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਜੈ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਜੋ 1821 ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਛੱਡ ਕੇ ਅਜ਼ੀਮ ਖ਼ਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ ਸੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ਜਿਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਬਕਾ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੇ ਫੌਜ ਰਣਨੀਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿੰਨ ਗਠਜੋੜ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ. 800 ਫੌਜਦਾਰ ਅਤੇ 700 ਪੈਦਲ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 

ਸ਼ਹਾਦਤ

 

ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕੱਤਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ । ਅਰਦਾਸ ਦੀ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਨਰਲ ਵੈਨਤੂਰਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਤੋਪਖਾਨੇ ਅਤੇ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਦੇਰੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਰੁਕਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਨਿਹੰਗ ਫੌਜ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿਚ ਬਣੀ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਗੁਰਮਤਿ ਤੋੜਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅੱਜ ਰਾਤ ਲੜਨ ਲਈ ਅਤੇ ਪਿਛਾਂਹ ਮੁੜੇ ਬਿਨਾਂ ਅੰਤ ਤਕ ਲੜਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਜੋ ਕਰਨਾ ਚਾਹੇ, ਪਰ ਨਿਹੰਗਾਂ ਹੁਣ ਲੜਾਈ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਟਣਗੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ। ਨਿਹੰਗਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨਾਲ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਲੜਿਆ. ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗਾਂ ਦੇ ਸਫਲ ਕਾਰਜਭਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਨਿਹੰਗਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਬਾਕੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਹੁਣ ਦੁਸ਼ਮਣ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਵੈਨਤੂਰਾ ਵੀ ਹੁਣ ਆ ਗਿਆ ਸੀ. ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਰਲ ਬਾਲੂ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਗੁਰਖਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਤੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।

ਹੱਥੋਂ-ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਪ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੱਤ ਵਿਚ ਜ਼ਖਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਲੜਨ ਲਈ ਵਾਪਸ ਆਇਆ. ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਲੜਦਿਆਂ ਉਸ ਦੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਉਹ ਹਾਥੀ ਤੇ ਲੜਣ ਲਗਾ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਜਰਨੈਲ ਦੇ ਦੁਸਮਣ ਦੀ ਗੋਲੀ ਲੱਗ ਗਈ ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਫੋਜ ਦਾ ਮਹਾਨ ਜਰਨੈਲ ਵਿਖੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ  ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਿਆ . ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲਗਭਗ ਜਨਰਲ ਵੈਨਤੂਰਾ, ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਅਤੇ ਸਿਰਦਾਰ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਜ਼ੀਮ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਸੈਨਾ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਗਾਜੀਆਂ ਨੇ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਅਜ਼ੀਮ ਖਾਨ ਭੱਜ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਮੀਦ ਗੁਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹਾਰ ਗਏ. ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬਚੇ ਹੋਏ  ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਫੌਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਫੈਲ ਗਈ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂਆਂ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿਰਦਾਰ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿਥੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਹਾਵੜੇ ਵਿੱਚ ਪਈ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਲ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕੈਂਪ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਏ. ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਲੂੰਡਾ ਨਦੀ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀਆਂ ਵਹਾ ਗਈਆਂ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੱਥੇਦਾਰ ਬਾਬਾ ਹਨੂੰਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ ਨੇ ਚੁਣਿਆ ਸੀ।

ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਗੁਰੂ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਠੋਸ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ. ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਖਤ ਚੇਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਉੱਚੇ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਨਿਹੰਗ ਸੇਵਾਦਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਨੇ ਅਬਾਦੀ 'ਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ। ਨਿਹੰਗਾਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ. ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਮੀਰ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਰੁਟੀਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਜਦ ਤੱਕ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਕਾਰਜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਵੀ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਨ, ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਨਿਹੰਗਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਸੇਵਾ ਕਰੋ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗਰੀਬਾਂ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰਾਂ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਲ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਨਾ ਤੋੜਨ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਅਕਸਰ ਕਈਂ ਦਿਨ ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਸੌਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਲਦੇ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਇਕੋ ਜਗ੍ਹਾ' ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤਕ ਨਾ ਰਹਿਣ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ। ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਤੋਪ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਵਧੀਆ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ ਬਣਨ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਉਹ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਟਦੇ, ਬਲਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ ਚਾਰਜ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ. ਉਹ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਅਕਾਲ ਅਕਾਲ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਦਰਸ਼ ਨਿਹੰਗ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ।

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਜ਼ਾ

 

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਸਮਾਗਮ ਉੱਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਪੋਤੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਨੱਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲਿਆਇਆ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਰੋਜ਼ ਸੁਣਨ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਇਆ ਕਰਦਾ  ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕੇ ਕੋਈ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰੇ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਪੰਥ ਦਾ ਆਗੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੋੜੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ। ਅਕਾਲ ਬੁੰਗਾ (ਅਕਾਲ ਤਖਤ) ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਮਲੀ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਤੇ ਝੁਕਣ ਲਈ ਨੰਗੀ ਪਿੱਠ ਨਾਲ ਕੋਰੜੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੇ, ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਜ਼ਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਅਸਲ ਕੋਰੜੇ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ. ਉਸਨੇ ਆਸ ਪਾਸ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ  ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਮੁਆਫ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ਨੇ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਵਿੱਚ ਸਤਿ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਨੂੰ ਪੁਕਾਰਿਆ। 

ਵਿਰਾਸਤ

ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਪੀਰ ਸਾਬਾਕ ਵਿਖੇ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਤੋਂ ਅਟਕ ਤੱਕ 8 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ  ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਟੁਕੜਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਸਾਖੀ ਅਤੇ ਦੁਸਹਿਰੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਾਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਪਠਾਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਥਾਨ ਸੀ. ਨਿਹੰਗਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਤਕ ਲੰਗਰ ਛਕਾਇਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧਰਤੀ ਅਜੇ ਵੀ ਨਿਹੰਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਬੁਰਜ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਬੁਰਜ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕੁੱਲ ਜ਼ਮੀਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ 13 ਏਕੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਘਟ ਗਈ ਹੈ।