ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਉਥਾਨ ( Rise of the Khalsa Empire )

ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ (ਸਿੱਖ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ-ਖ਼ਾਲਸਾ ) ਮਹਾਂਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਗਠਿਤ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਰਾਜ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਧਾਰਤ ਇੱਕ ਸੈਕੂਲਰ ਸਾਮਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।  ਇਹ ਸਾਮਰਾਜ 1799 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, 1849 ਤਕ ਅਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਉੱਤੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਤੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇਸ ਦੇ ਸਿਖਰ ਤੇ, ਸਾਮਰਾਜ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਖੈਬਰ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਤਿੱਬਤ, ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਿਥਨਕੋਟ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਧਾਰਮਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਭਿੰਨ, ਸੰਨ 1831 ਵਿਚ 3.5 ਮਿਲੀਅਨ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ (ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਹ 19 ਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ), ਇਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦਾ ਆਖਰੀ ਵੱਡਾ ਖੇਤਰ ਸੀ।

ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ 

 

1707 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ, ਓਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਾਲ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ . ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਤੌਰ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਨਾਲ, ਸਿੱਖ ਫੌਜ, ਜਿਸਨੂੰ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ, ਉਹਨਾਂ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਨਾਲ ਸੈਨਾ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਜੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਜਾਂ ਅਰਧ-ਸੁਤੰਤਰ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ. ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ. ਹਾਲਾਂਕਿ, 1762 ਤੋਂ 1799 ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਕਮਾਂਡਰ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰ ਸਨ।

ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਦੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੁੱਰਾਨੀ ਦੁਆਰਾ ਲਾਹੌਰ, ਅਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧਾਂ ਵਿਚ ਹਰਾ ਕੇ, ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਵੱਖਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ. ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 12 ਅਪਰੈਲ 1801 ਨੂੰ (ਵਿਸਾਖੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ) ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਕਜੁੱਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਰਾਜ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਨੇ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਕੀਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤ ਹੀ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆਇਆ, ਇਕ ਮਿਸਲ ਦੇ ਨੇਤਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਤਾਜ਼ਾ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ. ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਾਮਰਾਜ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵੰਡਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਸੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, 1849 ਤੱਕ ਰਾਜ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਚਾਰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ: ਲਾਹੌਰ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਰਾਜਧਾਨੀ, ਮੁਲਤਾਨ ਬਣ ਗਿਆ, ਇਹ ਵੀ ਪੰਜਾਬ, ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ 1799 ਤੋਂ 1849 ਤਕ ਰਿਹਾ।

  

ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਗਲ ਰਾਜ

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਬਾਨੀ ਬਾਬਰ ਦੁਆਰਾ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਜਿੱਤੇ ਪੋਤੇ, ਅਕਬਰ ਮਹਾਨ, ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਲੰਗਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਇਕ ਅਨੁਕੂਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਿਲੀ। ਆਪਣੀ ਫੇਰੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਸਨੇ ਲੰਗਰ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ 1605 ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਤਕ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਖ਼ਤਰੇ ਵਜੋਂ ਵੇਖਿਆ. ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਨੂੰ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਗ਼ੀ ਖੁਸਰੋ ਮਿਰਜ਼ਾ, ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਬਾਰੇ ਹਵਾਲੇ ਬਦਲਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਨ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ, ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇਕ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਈ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਜਤਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਰਿਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। 1627 ਵਿਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤਕ ਮੁਸਲਿਮ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਕੋਲ ਕੋਈ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ  ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ '' ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਤੋਂ  ਬਹੁਤ ਤਕਲੀਫ ਸੀ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ 'ਤੇ ਕਈ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵੱਲ ਚਲੇ ਜਾਣ। 

ਅਗਲੇ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਏ, ਨੇ , ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ, ਔਰਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅਤੇ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਨਿਰਪੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਿਆਂ, ਸਿੱਖ ਜਮੀਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂਘਰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ। 

 ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ, ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ  ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਔਰਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੌਤ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਨ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ  ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਰਨ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲ੍ਹੀ ਦੇ ਚਾਂਦਨੀ ਚੋਂਕ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਗਠਨ

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 1675 ਵਿਚ ਗੁਰਗੱਦੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ਉਹ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਉਂਦੇ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪੌਂਟਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਥੇ ਉਸਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਸੈਨਾ ਦੀ ਚੌਕੀ ਲਗਾਈ। ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਤਾਕਤ ਨੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਘਬਰਾ ਗਏ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗਾਣੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ। 30 ਮਾਰਚ 1699 ਨੂੰ  ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਮੂਹਕ ਫੌਜ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੁਗਲ-ਸਮਰਥਿਤ ਦਾਅਵੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਗੁਰਗੱਦੀ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ। 1701 ਵਿਚ, ਪਹਾੜੀ ਰਾਜੇ  ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਅਧੀਨ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸੰਯੁਕਤ ਸੈਨਾ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਗ਼ਲ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਕਾਫੀ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਅਨੰਦ ਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕਿਲਾ ਘੇਰ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਮੁਗਲ ਤੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪੇਸ਼  ਨਾ ਚੱਲੀ ਤਾਂ ਕੁਰਾਨ ਅਤੇ ਗਾਉ ਦੀ ਝੁਠਈ ਕਸਮਾਂ ਖਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਲਾ ਛੱਡਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਮੁਕਤਸਰ ਅਤੇ ਚਮਕੌਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯੁੱਧ ਹੋਏ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜਾਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸੂਬਾ ਸਰਹਿੰਦ ਨੇ ਦੀਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਚਿਣਵਾ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੰਦੇੜ ਚਲੇ ਗਏ। 1707 ਵਿਚ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਔਰਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲੇ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਮੀਟਿੰਗ ਆਗਰਾ ਵਿਖੇ 23 ਜੁਲਾਈ 1707 ਨੂੰ ਹੋਈ ਸੀ।

ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ

ਅਗਸਤ 1708 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਂਦੇੜ ਗਏ। ਉਥੇ ਉਹ ਇਕ ਬੈਰੰਗੀ ਮਾਧੋ ਦਾਸ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ,ਜਿਸਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੁਨਰ-ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਕ ਪੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਜ਼ਮੀਂਦਾਰ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਖੇਤ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਵੰਡਦਿਆਂ ਇਕ ਖੇਤੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਮਾਣਾ ਅਤੇ ਸੰਡੋਰਾ ਵਿਖੇ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਹਾਰ ਨਾਲ ਸਿਰੇ ਚੜ ਗਈ। ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ ਸਨ. ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਬੇਟੇ ਅਤੇ ਪੀਰ ਬੁੱਧੂ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਾਜ ਕੀਤਾ, ਲੋਹਗੜ ਵਿਖੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ। 1716 ਵਿਚ, ਗੁਰਦਾਸ ਨੰਗਲ ਵਿਖੇ ਇਸ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਹਾਰ ਮਿਲੀ। ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ 700 ਬੰਦਿਆਂ ਸਮੇਤ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਥੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਸਿੱਖ ਮਿਸਲ ਦਾ ਉਥਾਨ 

 

1716 ਤੋਂ 1799 ਦਾ ਸਮਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਵਾਲਾ ਸਮਾਂ ਰਿਹਾ. ਇਹ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪਤਨ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਖਲਾਅ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਦਲ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਅਰਥਾਤ “ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਫੌਜ” ਜਾਂ “ਖਾਲਸਾ ਪਾਰਟੀ” ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਰੀ ਗਈ ਸੀ। , ਦੁੱਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਈ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਬਚਿਆਂ, ਸਿਵਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਮੁਗਲ-ਸਹਿਯੋਗੀ ਹਿੰਦੂ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜ,  ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਥਾਨਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਰ ਮੁਸਲਿਮ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਦਲ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਖੇਤਰਾਂ, ਮਿਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਪਰਸੋ-ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਸਮਾਨ", ਜਿਸਦਾ ਅਗਵਾਈ ਮਿਸਲਦਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ. ਇਹ ਮਿਸਲਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈਆਂ ਸਨ.

ਸੀਸ-ਸਤਲੁਜ ਰਾਜ ਸਿੱਖ ਰਾਜ  ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਸਨ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ, ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਿਆ, ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਿਰਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰਾਜ 1803-1805 ਦੀ ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਮਰਾਠਾ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1785 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਹੇਠ ਆ ਗਏ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ। ਸੀਆਈਐਸ-ਸਤਲੁਜ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲਸੀਆ, ਕੈਥਲ, ਪਟਿਆਲਾ ਰਾਜ, ਨਾਭਾ ਰਾਜ, ਜੀਂਦ ਰਾਜ, ਥਾਨੇਸਰ, ਮਲੇਰ ਕੋਟਲਾ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਰਾਜ, ਅੰਬਾਲਾ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਅਤੇ ਫਰੀਦਕੋਟ ਰਾਜ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਲ ਖਾਲਸੇ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਹ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਬਣੇ ਅਤੇ 1809 ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸੰਧੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਤੇ ਆਪਸੀ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ (ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਸੀਸ-ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਰਾਜ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਜਾਂ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ ,  1806 ਤੋਂ 1809 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਜਮਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਮਿਲਟਰੀਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤਲੁਜ ਦਾ ਸਿੱਖ ਕਰਾਸਿੰਗ (1838 ਵਿਚ 2,500 ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਛੇ ਤੋਪਾਂ ਤੋਂ 1845 ਵਿਚ 17,612 ਆਦਮੀਆਂ ਅਤੇ 66 ਤੋਪਾਂ ਅਤੇ 1845 ਵਿਚ 40,523 ਆਦਮੀ ਅਤੇ 94 ਤੋਪਾਂ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸੀ। ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸਿੱਖ-ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਸਪਰਿੰਗ ਬੋਰਡ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼  ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਹੋਵੇਗਾ।

ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ

 

ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਰਸਮੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 1801 ਦੁਆਰਾ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕਰਨ ਨਾਲ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਕ ਏਕਤਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਰਾਜ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਾਰੇ ਮਿਸਲ ਆਗੂ, ਜੋ ਫੌਜ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਵੱਕਾਰੀ ਪਰਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਰਿਆਸੀ ਸਨ. ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਭੂਗੋਲਿਕ ਪੱਛਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਖੈਬਰ ਪਾਸ, ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਤਿੱਬਤ ਤਕ ਸੀ. ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵੀ ਕਾਫੀ ਸੀ, ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸਨ ਅਪਰ ਬਾਰੀ, ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਰੇਚਨਾ ਦੁਆਬ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ 1830 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਇਕ ਤਿਹਾਈ ਅਬਾਦੀ ਬਣ ਗਈ; ਇਸ  ਖੇਤਰ ਦੀ ਅੱਧੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸੀ ਜੋ ਬਾਅਦ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਸੀ। 1799 ਵਿਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਤੋਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਜਿਥੇ ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1763 ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਦਾਦਾ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ 1825 ਤੋਂ 1837 ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਸੀ। ਉਹ ਕਸੂਰ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਮੁਲਤਾਨ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਅਟਕ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਲਵਾ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਈ ਕੋਹ-ਨੂਰ ਹੀਰੇ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਟਕਸਾਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੀ ਖੈਬਰ ਲੰਘਣ ਦੀ ਸਰਹੱਦੀ ਨੀਤੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਗਈ। ਨਲਵਾ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਤਕ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਪੱਛਮੀ ਸੀਮਾ ਖੈਬਰ ਵਿੱਚੋ ਲੰਘੀ ਸੀ

ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ, ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਮਿਥਨਕੋਟ ਤੋਂ

• ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਰਾਜ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ
• ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ, ਦੱਖਣ ਤੋਂ ਸਿਰਫ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ
• ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ, ਦੱਖਣ ਤੋਂ ਸਿਰਫ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਦੇ ਪਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ
• ਜੰਮੂ ਡਿਵੀਜ਼ਨ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ (1808–1846)
• ਕਸ਼ਮੀਰ, 5 ਜੁਲਾਈ 1819 ਤੋਂ 15 ਮਾਰਚ 1846, ਭਾਰਤ / ਪਾਕਿਸਤਾਨ / ਚੀਨ
• ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ, 1819 ਤੋਂ 1846 ਤੱਕ
• ਗਿਲਗਿਤ, ਗਿਲਗਿਤ-ਬਾਲਟਿਸਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, 1842 ਤੋਂ 1846 ਤੱਕ
• ਲੱਦਾਖ, 1834–1846
• ਖੈਬਰ ਪਾਸ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ / ਪਾਕਿਸਤਾਨ
• ਪੇਸ਼ਾਵਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ (1818 ਵਿੱਚ ਲਿਆ, 1834 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਲਿਆ ਗਿਆ)
• ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨਖਵਾ ਅਤੇ ਸੰਘੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸ਼ਨ ਅਧੀਨ ਕਬਾਇਲੀ ਖੇਤਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ (1818 ਵਿਚ, ਫਿਰ 1836 ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਲਿਆ ਗਿਆ) ਬੰਨੂ ਤਕ ਪੱਛਮੀ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਹਿੱਸੇ, ਚੀਨ (ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1841 ਵਿੱਚ ਟਕਲਾਕੋਟ ਤੱਕ)

ਜਮਰੌਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ (ਖੈਬਰ ਏਜੰਸੀ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਪੱਛਮੀ ਸੀਮਾ ਸੀ। ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਵਧਣ ਵਾਲੇ ਜਮਰੌਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬੀ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਮਰੌਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ. ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਜਨਰਲ ਸਿਰਦਾਰ ਬਹਾਦੁਰ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਪੋਵਿੰਡ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਾਕਤ ਵਜੋਂ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਪਸ਼ਤੂਨ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਕੁਚਲਿਆ। 1838 ਵਿਚ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹ ਸੁਜਾ ਨੂੰ ਕਾਬੁਲ ਵਿਖੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਜਿੱਤ ਪਰੇਡ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕਾਬੁਲ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। 

ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਇਕ ਗੱਲ ਆਮ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਉੱਤੇ ਪਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ।

ਫਕੀਰ ਭਰਾ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਨਿੱਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਅਤੇ ਸਹਾਇਕ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦੋਸਤ ਸਨ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਫਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ੂਦੀਨ, ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਅਨੁਵਾਦਕ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਸੇਵਾ ਕਰਨਗੇ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਵਾਂਗ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਲ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਅਤੇ 1808 ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਨਾ ਜਾਣ ਦਾ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫ਼ੌਜਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੀਤੀ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਨਦੀ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ, ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਣ ਵਾਲੀ ਹੱਦ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਗੱਦੀ ਦੇ ਵਾਰਸਨ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦੌਰਾਨ ਸਟਰੋਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਮਿਲਟਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ. ਫਕੀਰ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਗੁਲਾਮ ਮੁਹੀਦੀਨ, ਇਕ ਡਾਕਟਰ ਸਨ, ਦੁਆਰਾ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ।

ਦੂਸਰੇ ਫਕੀਰ ਭਰਾ, ਇਮਾਮੂਦੀਨ, ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ, ਅਤੇ ਨੂਰੂਦੀਨ, ਜੋ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਡਾਕਟਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਨੂੰ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੁਆਰਾ ਜਾਗੀਰਾਂ ਹਰ ਸਾਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਈ ਹੋਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੰਤਾਂ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫਕੀਰ ਨੂਰੂਦੀਨ ਦੁਆਰਾ ਰਿਲੇਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਸਮੂਹਾਂ, ਕਿੱਤਿਆਂ, ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਤੇ ਕੁਰਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਤੇ ਜੱਜਾਂ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਕ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਪੰਚ (ਸਥਾਨਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਭਾਵਾਂ), ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਜਾਂ ਵਸਦੇ ਮਕਾਨਾਂ ਨੂੰ beਾਹੁਣ ਲਈ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਦਾਲਤਾਂ ਸਨ ਜੋ ਨਿੱਜੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਆਮ ਅਦਾਲਤਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਨਿਆਂਇਕ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਿਲ੍ਹਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਨਸਲੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਰਿਵਾਇਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਧੀਨ ਨਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਖੁੱਲੀਆਂ ਸਨ। ਰਵਾਇਤੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਚਾਹੇ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ, ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ। 

1799 ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਫ਼ਤੀਆਂ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜੋ ਮੁਗਲ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ। ਕਾਜ਼ੀ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹੁਤਾ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂਕਿ ਮੁਫ਼ਤੀਸ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹਪੁਰੀ ਅਤੇ ਸਦੁੱਲਾ ਚਿਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਅਚੱਲ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਰਲੇਖ-ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਅਧਿਕਾਰ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਸਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਹੱਲਾਦਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਹਰ ਇਕ ਮੁਹੱਲਾ, ਜਾਂ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਉਪ-ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ. ਕੋਤਵਾਲ ਦੇ ਦਫਤਰ, ਜਾਂ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਪੱਖ, ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਇਮਾਮ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਰਨੈਲ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ, ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਦੁੱਲੇਵਾਲੀਆ, ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ, ਛਤਰ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ, ਅਤੇ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਕਲਿਆਣਵਾਲਾ ਵਰਗੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਵੀ ਖਿੱਚੇ ਗਏ; ਹਿੰਦੂ ਜਰਨੈਲਾਂ ਵਿਚ ਦੀਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ ਨਈਅਰ, ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੋਤੇ, ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ ਨਈਅਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਰਨੈਲਾਂ ਵਿਚ ਇਲਾਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਅਤੇ ਮੀਆਂ ਗੌਸ ਖ਼ਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ; ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ, ਬਲਭद्र ਕੁੰਵਰ, ਇੱਕ ਨੇਪਾਲੀ ਗੋਰਖਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਜਰਨੈਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਨ-ਫ੍ਰਾਂਸਕੋਇਸ ਐਲਾਰਡ, ਜੀਨ-ਬੈਪਟਿਸਟ ਵੈਂਤੂਰਾ, ਅਤੇ ਪਾਓਲੋ ਅਵਿਤਾਬੀਲ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਆਰਮੀ ਦੇ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਰਨੈਲ ਵੀਰ ਸਿੰਘ illਿੱਲੋਂ, ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ, ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਮੀਰਪੁਰੀ, ਅਤੇ ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੂਰੀਆ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਸਨ।

ਜਨਤਕ ਦਫਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਅਹੁਦਿਆਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਆਸ ਪਾਸ, ਅਤੇ ਉੱਚੇ ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ. ਸਿਵਲ ਅਤੇ ਮਿਲਟਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਅਸਾਮੀਆਂ ਸਮੁੱਚੇ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਖੱਤਰੀ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਡੋਗਰਾ, ਰਾਜਪੂਤ, ਪਸ਼ਤੂਨ, ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਅਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੜਾਅ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਹ. ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਇਕ ਡੋਗਰਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਭਰਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਸਿੰਘ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਉੱਚ-ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜਾ ਦੀਨਾ ਨਾਥ, ਸਾਹਿਬ ਦਿਆਲ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਵਰਗੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵਿੱਤੀ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ.ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਫਕੀਰ ਭਰਾ ਕਾਜ਼ੀ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਅਤੇ ਮੁਫ਼ਤੀ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ. ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਉੱਚ ਅਹੁਦੇਦਾਰਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਮੰਤਰੀ, ਇਕ ਰਾਜਪਾਲ ਅਤੇ ਕਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ; ਸੈਨਾ ਵਿਚ 41 ਉੱਚ-ਦਰਜੇ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਜਰਨੈਲ ਅਤੇ ਕਈ ਕਰਨਲ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੁਲਿਸ, ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਿਭਾਗ ਅਤੇ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਸਟੋਰ ਵਿਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸਰਕਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤਾ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇਕ ਕੁਲੀਨ ਕੋਰ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਪਾਤਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦਾ ਰਾਜ ।  

ਗਾਉ ਹੱਤਿਆ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ, ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਜੀ ਵਿਚ ਸਰਵ ਵਿਆਪੀ ਤੌਰ' ਤੇ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਮੰਦਰ ਦੇ ਗੁੰਬਦ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਸੋਨਾ ਦਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਜਾਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗ਼ਾ ਰਵਈਆ ਰੱਖਿਆ ਭਾਵ ਕੇ ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਇਕ ਹੀ ਨਾਜਰ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਸੀ , ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਕਦੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਜਾਂ ਜਾਤ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ  ਤੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਇਮ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਰਬ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਨ ।

ਪਾਰ ਅਫਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆ ਨਸਲਾਂ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਨੂੰ ਕਇਮ ਨਾ ਰੱਖ ਸਕੀਆਂ ,ਜਿਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ  ਕਾਰਨ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ   ਅਗਲੀ ਪੋਸਟ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਾਂਗੇ ।